Ғасырлар бойы қазақ халқы өзінің өткені мен дәстүріне құрметпен қарады. Тарихқа құрметпен қарау Жеті ата білімі арқылы оларға жүктелді.
Қазақтың ең маңызды және қадірлі дәстүрлерінің бірі «Шежіре түзу» деп аталады, бұл аудармада «өз тамырыңды, шыққан тегіңді есте сақтау» дегенді білдіреді.
Қазақта «Жеті атаны білмеу – жетімдіктің белгісі» деген мақал бар. Олар өз ұрпақтарын атай алмайтын адамдар туралы осылай айтқан.
Ежелгі заманнан бері әрбір көшпенді аталары мен арғы аталарының есімдерін 7-ұрпаққа дейін есте сақтауға тиіс болған. Бұл дәстүр әлі күнге дейін сақталып келеді және оны жеті ата деп атайды.
Ата-бабаларды еске алу оларға құрмет көрсетуді ғана емес, сонымен бірге халқына қамқорлықты білдірді. Жетінші буынға дейінгі туыстар қазақтарда жақын деп есептелді және бір-біріне жауапкершілік жүктеді.
Сондай-ақ, жеті атаны білу ұлттың денсаулығын және оның тазалығын сақтауға көмектесті. Бұл қан араласудан және ауыр генетикалық аурулардан сақтады.
Кез келген ересек адам баладан өзінің ата-бабаларын біледі ме, жоқ па деп сұрай алады, ол жетінші буынға дейін барлық аталары мен арғы аталарының есімдерін еш ойланбастан тізімдеуі керек.
Қазақтардың шежіресі ерлердің шыққан тегі бойынша құрастырылды:
1. Баба
2. Әз ата
3. Ата
4. Әке
5. Ұл
6. Немере
7. Шөбере
Шежіреші – шежіре маманы
Бұрын жеті атаны білу әрбір қазаққа қойылатын ең төменгі талап болатын. Сонымен бірге ру мүшелерінің өмірбаянын, мінезін, іс-әрекеттерін жатқа білетін ерекше адамдар – шежірешілер болды. Олар халықтың тарихи өлместігін қамтамасыз ететін және ұлт үшін қажетті ақпараттың үлкен қабаттарына ие құрметті адамдар болды.
Айта кету керек, шежіреші есте сақтау қабілеті өте жақсы адам ғана бола алады. Бірақ оның халық тарихына деген шынайы қызығушылығы одан да маңызды болды.
Жеті ата дәстүрінің шығу тегі
Қазақтарда өз шежіресін құрастыру дәстүрі пайда болған кезді айту қиын. Қазір тек XVI-XVII ғасыр аралығында Қазақ хандығының ұлы билеушілерінің бірі Есім хан өлім жазасынан қорқып, жақын туыстарына бір-бірімен некеге тұруға қатаң тыйым салынады деген жарлық шығарғаны белгілі.
Осылайша Есім хан қазақ халқының тектік қорын сақтауға өз үлесін қосты. Оның жетінші буынға дейін некеге тұруға тыйым салатын Жарлығы «Есім ханның ескі жолы» кодекстерінде және Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдарының жинағында бекітілді.
Қазақ рулары қалай пайда болды
Рудың тармағы жетінші буынға жеткенде, ру тармағының басшылары рудың ақсақалдарына оларды жеке ру деп тану туралы өтінішпен жүгінді. Мұндай жағдайларда ақсақалдар бөлінуді қалайтындардан өздерінің байлары, батырлары мен билері бар ма деп сұрады. Яғни, отбасын материалдық тұрғыдан қамтамасыз ете алатын, жаулардың шабуылдарынан қорғайтын және сот дауларында ру мүшелерін ұсына алатын адамдар.
Егер бай, батыр және би болған болса, онда жаңа қазақ руын бөлу салтанатты рәсімде барлық үш қазақ жүздерінің өкілдерінің қатысуымен өтті. Бұдан былай жаңа рудың мүшелері ортақ мал мен мүлікке ие болды, бір-біріне ұжымдық жауапкершілік жүктеді.
Жеті ата қазақ әдебиетінде
Қазақ халқы жеті атаға қандай мән бергені туралы белгілі ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қалқаман-Мамыр» поэмасында айтылады.
Онда Қалқаман батыр мен Мамыр қыздың махаббаты баяндалады. Тобықты руынан шыққан және бір-біріне екіншіден туыс болғандықтан, олар бірге бола алмады. Жастар ауылдан қашады, бұл туралы үлкен ағасы Мамыр біледі, оны бірден ашу басады.
Біраз уақыттан кейін қыз туған-туыстарына Қалқаманмен бірге келіп, кешірім сұрауға шешім қабылдайды, бірақ ауылға кіре берісте ағасы оны садақпен атып өлтіреді және әпкесінің таңдаған адамында дәл осылай жазаламайынша тынышталмайтынын айтады.
Бұған жауап ретінде ақсақалдар кеңесі егер ол сынақтан өтсе, Қалқаман босатылады деп қаулы етеді. Батыр оған садақтан оқ атқанша Мамырдың ағасының алдынан атқа мініп өтуі керек болады. Егер жебе батырға тимесе, онда ол бос болады. Нәтижесінде қыздың туысы мүлт кетіп, Қалқаман туған ауылын мәңгіге тастап кетеді.
Жеті ата қазіргі Қазақстанда
Қазақстан Ресей империясына қосылғаннан кейін «Жеті Жарғы» заңдары өз күшін жоғалтты. Қазіргі заңнамада жетінші буынға дейін некеге тыйым салынбаған, тек бауырлар мен әпкелер арасындағы одаққа тыйым салынған. Алайда, осыған қарамастан, ата-аналар балаларына ата-бабалары туралы білім беруге тырысады.
2020 жылы Қазақстанның мәдениет және спорт министрлігі Наурыз мейрамын 14-23 наурыз аралығында 10 күн тойлауды ұсынды. Сонымен қатар, әр күннің өз атауы болады.
Осылайша, 16 Наурыз ата-бабаларды еске алу күні болды (Шежіре күні). Бұл күні қазақтың ұлттық тағамдарын әзірлеп, ата-бабаларын еске алу үшін дұға оқиды.
Аға буын ұрпақтарына ата-бабаларының, туыстарының өмірінен сыр шертетін игі істер мен қызықты сәттер, отбасы тарихы мен жеті ата туралы баяндайды.